Ben ik een communist? Er waren lezers die me zo noemden nadat ze mijn vorige column hadden gelezen, over de haast onzichtbare invloed die neoliberaal kapitalisme heeft op bijna alles. Volgens het nimmer subtiele blog Frontaalnaakt hield ik zelfs ‘het lijk van Lenin warm’. Mijn gebrek aan warme liefde voor het kapitalisme vatte men daar op als een pleidooi voor ‘leninistische terreur’ en ‘totale staatsmacht en dictatuur’ als enig alternatief.

Daar klopt weinig van, behalve dat ik inderdaad geen kapitalistische fangirl ben. De aanstaande klimaattop in Glasgow herinnert me aan wat er onpuik aan is: dat in dit systeem eindeloze groei nodig is op een eindige planeet, en dat het creëren van meer kapitaal belangrijker is dan het welzijn van mensen en de aarde. Steeds vaker somber ik dat het niet zal lukken om onder het kapitalisme een klimaatcatastrofe te voorkomen.

Maakt me dat een communist? Ik weet het niet. Ik ben er wel mee opgegroeid, in Oost-Groningen, waar in verkiezingstijd auto’s rondreden die over luidsprekers de Internationale speelden – ‘Ontwaaaakt, verworpenen der aaaarde’ –, de communisten nog gewoon in de gemeenteraad zaten en je tijdens het fietsen een metershoog standbeeld van Lenin kon tegenkomen. Ik ben er ook vrij zeker van dat bij ons thuis Het communistisch manifest van Karl Marx en Friedrich Engels in de kast stond.

In dat manifest opperen Marx en Engels dat het kapitalisme zo kut is, dat het geheid in crisis zal geraken. Mensen – de arbeidersklasse, het proletariaat – laten zich immers niet voor eeuwig uitbuiten. En in die crisis zal het proletariaat zich alleen aan onderdrukking kunnen ontworstelen door de hele maatschappij te bevrijden. Ik moet toegeven dat ik zo’n bevrijdende revolutie een aantrekkelijk idee vind. Aan de andere kant – ik zal het toch maar even expliciet zeggen, want het zijn vreemde tijden – ben ik natuurlijk helemaal-totaal-nergens-nooit-geen voorstander van leninistische staatsterreur of bloederige schrikbewinden.

Weer aan de andere kant waren (en zijn) lang niet alle aanhangers van Marx dictatoriaal angehaucht. Zo was er Rosa Luxemburg, een politiek denker die flinke kritiek had op haar tijdgenoten Lenin & co en hun eis dat het volk de communistische partij zou gehoorzamen. Volgens Luxemburg moest de revolutie altijd van onderaf komen, vanuit ‘de massa’. Daarvoor was vrijheid noodzakelijk. En ‘vrijheid is altijd de vrijheid van andersdenkenden’, zei ze.

Luxemburg streefde dan ook juist naar meer democratie: volksraden waarin burgers hun mening konden geven en politieke beslissingen konden nemen. En stakingen: actievoeren leidde volgens haar tot bewustwording. Joke Hermsen citeert haar in Het tij keren: ‘Wie niet in beweging komt, merkt zijn eigen ketenen niet op.’

In het ongeketende leven zou de macht niet meer in handen zijn van het grootkapitaal, maar van gewone mensen. ‘De productie moet niet langer gericht zijn op de verrijking van een paar individuen, maar op de bevrediging van de behoeften van de gehele gemeenschap’, schreef Luxemburg. Het kapitalisme vervreemdde mensen van elkaar, vond ze; het maakte sociale wezens tot elkaars concurrenten. Zij zag een economie voor zich, schrijft Hermsen, die tot doel had iedereen een waardig bestaan te bieden, met genoeg te eten, maar ook genoeg tijd voor ontplooiing. Met toegang tot cultuur, kunst, wetenschap en natuur. Een maatschappij die niet draaide om geld en winnen, maar om leven en werken met enthousiasme.

Ik denk niet dat ik een communist ben. Maar ik geloof wel in de revolutie. En een kapitalistische crisis lijkt me onvermijdelijk. Misschien niet door een klassenstrijd, zoals Marx voorspelde, maar door een generatiestrijd. Op een dag zullen jonge mensen zich toch ten volle realiseren met wat voor klimaatpuinhoop ze worden opgescheept. Ze zullen inzien dat het planeetverwoestend kapitalisme van nu eigenlijk een vorm van onacceptabel onderdrukking is van toekomstige generaties. En ik hoop dat ze dan in opstand komen. Rosa Luxemburg zou vast zeggen dat de scholierenstakingen voor het klimaat een goed begin zijn.

Ik ben geen communist, maar als – of: wanneer – het kapitalistische systeem faalt, zou ik het liefste leven in de wereld van Rosa. Een vrije wereld, waarin iedereen genoeg heeft en niemand teveel. Waarin we rijk zijn doordat we tijd, bezieling en elkaar hebben, in plaats van een kast vol goedkope spullen. Waarin we samenleven in solidariteit in plaats van competitie. Waarin de maatschappij meer een familie is dan een markt.

‘A-anti-anticapitalista! A-anti-anticapitalista!’, hoorden we de mensen achter ons roepen tijdens de klimaatstaking, een paar weken geleden. Ik was er met een paar scholieren. Een van hen kwam naast me lopen en vroeg: ‘Maar wat is kapitalisme eigenlijk?’

De vraag is zeker even interessant als het antwoord. Het is in onze samenleving niet vreemd – zelfs voor maatschappelijk betrokken mensen – om weinig te weten over kapitalisme. Al heeft het mogelijk evenveel invloed op ons als onze democratie, toch staan de kranten er niet vol van en geven scholen er nauwelijks les over. Kapitalisme is voor de meesten van ons wat water is voor een vis: het is overal om ons heen, maar zo vanzelfsprekend aanwezig dat het bijna onzichtbaar is.

Wat is kapitalisme? Het hele korte antwoord is: een economisch systeem waarin het meeste kapitaal – geld en bezit – in handen is van individuen en bedrijven (en dus niet van de staat). Die individuen en bedrijven gebruiken hun kapitaal om meer kapitaal te maken zonder zelf noemenswaardig te zweten, maar door hun geld te investeren en anderen voor hen te laten werken. De opbrengst van hun investering – olie, aandelen, pepernoten – verkopen ze op een vrije markt, als het even kan voor meer geld dan ze erin hebben gestoken. Ze maken dan winst, waarmee de Grote Kapitalistische Oppermissie – van kapitaal meer kapitaal maken – puik is geslaagd.

Het precieze smaakje kapitalisme du jour heet neoliberaal kapitalisme, naar de achterliggende ideologie, het neoliberalisme. In de jaren 40 opperde grondlegger Friedrich Hayek dat de vrije markt echt supertof zou kunnen zijn voor alles: de markt weet meer dan individuele mensen ooit weten, de markt kan meer, en omdat de markt geen goed of fout kent maar alleen vraag en aanbod zal ze ons ook nog beschermen tegen totalitaire engnekken assorti. De taak van de overheid is om de vrijheid van die markt voor de bakker te maken en zich verder niet te bemoeien met wat kapitalisten zoal uitspoken. Dus zeker niet al te vervelend doen met belastingen of mieren wanneer bedrijven het milieu vervuilen.

Om dit gedachtegoed aan de man te brengen, richtte Hayek een internationaal netwerk van denkers, wetenschappers en journalisten op, die decennialang in de media en denktanks de vrije markt zouden gaan bejubelen. Met succes. Zoveel succes, zelfs, dat deze neoliberale visie niet beperkt bleef tot de economie van olie, aandelen en pepernoten.

Het werd, zoals journalist Stephen Metcalf schrijft, een manier om de sociale werkelijkheid opnieuw vorm te geven. Ook de samenleving moest als een markt opereren, waarin mensen net als bedrijven een waarde hebben, steeds in competitie zijn met elkaar en verantwoordelijk zijn voor hun eigen succes. We zijn kopers en verkopers, consumenten en zelfverbeteraars. Zonder dat iemand het ons hoeft op te dragen, streven we er elke dag naar om nog productiever te worden, gezonder, minder afgeleid. Voor kwetsbaarheid is geen plaats: niet van mensen, niet van de natuur, niet van de aarde. Meer kapitaal maken en slagen in de markt, daar gaat het om.

Ondertussen is de ideologie achter deze keuzes buiten beeld geraakt. Er wordt zelfs nauwelijks over neoliberalisme gesproken. Dat was niet altijd zo. In de jaren 40 en 50 schreven Hayek & co openlijk over ‘de neoliberale beweging’ en ‘de doctrine die ook wel neoliberalisme wordt genoemd’. Maar inmiddels doen aanhangers zelf alsof zulks nooit heeft bestaan. Zo ontkende Neerlands grootimporteur van neoliberale ideeën, oud-VVD-leider Frits Bolkenstein, ineens dat hij Hayek had gelezen, terwijl hij de man in vrijwel al zijn boeken citeert. Een Amerikaanse economiehoogleraar en vrije-marktdenktanklid probeerde bij de NPR zelfs de hele beweging weg te foezelen: ‘Neoliberalisme is een van de vreemdste complottheorieën die er in de afgelopen eeuw ontwikkeld zijn. Er zijn bijna geen mensen die zeggen: ik ben een neoliberaal. Ze bestaan nauwelijks.’

‘Die anonimiteit is zowel een symptoom als de bron van haar macht’, stelt Guardian-columnist George Monbiot terecht. We spreken over ‘de wetten van de markt’ alsof het natuurwetten zijn, we zeggen ‘de wil van de markt’ alsof die zomaar ontstaat en niet gewoon is ‘wat grote bedrijven en rijke mensen willen’. We accepteren de invloed die neoliberaal kapitalisme heeft op de aarde en onze levens, hoe dit systeem vervuilt en verdeelt en vernietigt en onder onze huid kruipt, omdat we de ideologie niet meer zien, alleen de vanzelfsprekendheid. Dat is wat kapitalisme is. Dat is wat kapitalisten doen.

Het kwam goed uit dat ik een gat in m’n lievelingstrui trok, want ik wilde al een tijdje leren mazen. Mazen is een handwerktechniek waarbij je met naald en wol een klein stukje nieuw breiwerk maakt op de plek van een scheur of slijtage. Het is een bijna uitgestorven vaardigheid; verloren geraakt in een tijd waarin een tientje voor een nieuwe trui vaak gemakkelijker gevonden is dan de twee uur die het kost om haar te leren repareren.

Tot mijn vrolijkheid bleek ik al mazend toe te treden tot een toffe subcultuur: die van de visible menders, mensen die hun kleding op een zichtbare, kleurrijke manier repareren. Het laat zien dat een kledingstuk geleefd heeft en dat iemand er genoeg om geeft om er liefde en aandacht in te steken. Maar het is meer dan dat. ‘Een rebellie tegen de fashion status quo’, noemt schrijver Kate Sekules het in haar boek Mend!. Zichtbare kledingreparaties zijn stijlvol en nuttig, betoogt ze, en niet in de laatste plaats omdat het ‘een terloopse middelvinger opsteekt naar alle witte cis mannelijke opperhoofden der industrie’ en ‘een weigering is om nog langer [hun] zakken te vullen’.

Het is zonneklaar dat de kledingindustrie opgestoken middelvingers verdient. Dit is een industrie van supervervuilers, met wereldwijd meer broeikasgasuitstoot dan de lucht- en scheepvaart samen, verfstoffen die rivieren vervuilen tot alles wat erin leefde dood is, katoenplantages die immense hoeveelheden schaars water verbruiken, synthetische stoffen die bij elke wasbeurt microplastics loslaten. De industrie waar 1 op de 6 mensen ter wereld in werkt, maar nog geen 2 procent een leefbaar loon krijgt.

Ondanks deze hoge prijs gooien we bergen kleding weg. Als we alle geloosde textiel aan een waslijn zouden hangen, zou die na 15 maanden de zon bereiken, becijfert Sekules. (De zon is 150 miljoen kilometer verderop.) Zo’n 80 procent van de afdankertjes is nog in puike staat, maar gerecycled worden ze nauwelijks: wel verbrand of gedumpt in armere landen. De remedie, volgens experts: koop zo weinig mogelijk nieuws. Draag wat je hebt en repareer wat je draagt.

Dit is niet per se een slecht advies. Maar het is wel problematisch, want het legt de verantwoordelijkheid voor een hele industrie vol misstanden op het bord van het individu. En dat trucje kennen we al. Van de olie-industrie, bijvoorbeeld. Toen het de eindbazen duidelijk werd dat ze de klimaatcrisis echt niet meer konden ontkennen, besloten ze het tot een consumentenissue te maken. Zo was het BP (voorheen British Petroleum) die schijnheilig met de eerste calculator voor je hoogstpersoonlijke CO2-voetafdruk kwam, las ik in Business Insider – iets om welwillende burgers bezig te houden terwijl Big Oil ongestoord olie en gas uit de grond blijft trekken.

Journalist Jaap Tielbeke maakt hier terecht bezwaar tegen. Misschien geeft het mensen het gevoel dat ze zelf iets kunnen doen, schreef hij in de Volkskrant, maar het milieu is daarmee niet gered en de ware schuldigen blijven buiten schot. We kunnen beter als burger aandringen op politieke actie dan als consument ons leven beteren. En wat als je ziet dat al je bewuste keuzes, vegaburgers, linnen tasjes en gemaasde truien geen effect hebben? ‘Dan maakt dat gevoel van empowerment op den duur juist plaats voor een gevoel van machteloosheid.’

Zou het? Sekules citeert kunstenaar Ruth Katzenstein Souza: ‘Telkens weer worden we geconfronteerd met scheuren in onze wereld die zo diep zijn dat velen van ons wanhopen. Waar beginnen we? Zoek de scheur die dichtbij je is.’ Misschien, overweeg ik, houden kleine, tastbare dingen die we zelf doen juist de onmacht op afstand. Misschien maken ze politieke actie mede mogelijk.

Repareren, om iets te noemen, kan een manier zijn om je idealen deel te maken van je dagelijks leven. Elke keer als ik mijn gemaasde trui aantrek, herinnert ze me aan de dingen waar ik in geloof: een duurzame en eerlijke wereld, waarin de aarde, mensen en spullen niet langer wegwerp zijn. Bovendien: wie geen geld meer uitgeeft aan een verwoestende industrie, kan klagen zonder zich hypocriet of beschaamd te voelen. Schaamteloze pissigheid is een goede democratische brandstof. En klagen is politiek. Ook multinationals vrezen de collectieve toorn van ontevreden burgers en politici zijn voor weinig zaken zo gevoelig als voor een nijdige omslag in de publieke opinie.

Een trui mazen heeft politiek misschien geen betekenis. Maar klein verzet kan groeien. Elke opgestoken middelvinger is er één.

Ik weet niet hoe je een bom maakt. En misschien is dat jammer. Het is niet dat ik een gewelddadig mens ben of onmiddellijk snode sabotageplannen heb. Maar wat nou als we te maken zouden krijgen met bezetting, onderdrukking, verwoesting, omstandigheden waarin levens gered kunnen worden met een welgemikte explosie? In zo’n situatie kan enige bomkennis best van pas komen.

Ik zat hierover te peinzen nadat ik in deze krant Sander van Walsums essay las. ‘Wat zou ík hebben gedaan?’ vraagt hij zich af, terugdenkend aan de Tweede Wereldoorlog. ‘Zou ik een zolderkamer voor Joden beschikbaar hebben gesteld? .. Of zou ik toch tot de grijze massa hebben behoord die slechts heeft geprobeerd ‘er het beste van te maken’? .. wat zouden wij, Nederlanders, hebben gedaan als de bezettingsgeschiedenis zich zou herhalen?’

Van Walsum is niet optimistisch. Het zou kunnen dat we in geval van hoge nood nog een verzet weten te organiseren, schrijft hij, ‘maar we kunnen ook niet uitsluiten dat onze samenleving te veel gefragmenteerd is geraakt om een vuist tegen grof onrecht te maken.’ Op sombere momenten deel ik die zorg. Om in verzet te komen moet je het gevoel hebben dat je verschil kunt maken. Is die vorm van politiek zelfvertrouwen nog wel mogelijk onder neoliberaal kapitalisme, waarin mensen meer consument zijn dan burger? Waarin de voornaamste macht die we denken te hebben, is hoe we ons geld uitgeven? Het is een gedachtegoed dat mijlenver is verwijderd van elke vorm van rebellie.

Dit is geen puur filosofische kwestie. Want onze tijd kent zijn eigen grof onrecht. Datzelfde kapitalisme heeft de aarde bijna op haar knieën: de rijken worden rijker terwijl de planeet vervuilt, land verschraalt, bossen branden, gletsjers smelten en we nog steeds op een klimaatcatastrofe afstevenen. Zelfs als de puike plannen die er nu zijn worden uitgevoerd, is de kans dat de opwarming onder de 2 graden blijft slechts 26 procent.

Wat er boven die 2 graden precies gebeurt, is ongewis, maar beslist onprettig: fikse zeespiegelstijging, woest weer, dodelijke hittegolven, droogtes, honger, oorlog. Er zullen zeker veel mensen sterven. Het eens zo vanzelfsprekende ideaal dat elke generatie de kinderen het weer wat beter zullen hebben dan hun ouders is stilletjes ingeruild voor de zekerheid dat hun levens moeilijker zullen zijn dan die van ons. Het kapitalisme van nu parasiteert op de toekomst.

‘Een gevecht tegen grof onrecht vergt grof geschut, leert de geschiedenis’, schrijft Jaap Tielbeke in de Groene Amsterdammer. ‘Zelfs de meest overtuigde pacifist zal de sabotage van verzetsstrijders tijdens de Tweede Wereldoorlog niet veroordelen.’ Hij citeert Andreas Malm, schrijver van het boek How to blow up a pipeline, die vindt dat de ecologische noodtoestand soortgelijke tactieken rechtvaardigt. ‘We moeten de kunst van gecontroleerd politiek geweld onder de knie krijgen’, stelt Malm. De klimaatbeweging kan baat hebben bij een militante vleugel, die ver blijft van geweld tegen mensen, maar geweld tegen dingen niet schuwt. Het kan broodnodige extra druk leggen op onze politiek leiders; alleen vreedzame acties brokkelen onvoldoende in de melk.

Malm vindt dit verdedigbaar omdat ‘de verbranding van fossiele brandstoffen een vorm van geweld is, die dodelijk is voor mensen over de hele wereld. Dat is iets om je kwaad over te maken. Het wordt een keer tijd dat we onze woede botvieren op de materiële objecten die de planeet de vernieling in helpen.’

Hoewel ik zelf niet denk dat de mogelijkheden voor vreedzaam verzet al zijn uitgeput, heeft hij een punt. Politici die de uitstoot van broeikasgassen niet uit alle macht beteugelen terwijl ze weten dat er doden zullen vallen door hun labbekakbeleid, hebben bloed aan hun handen. Bedrijven die zich blijven verrijken terwijl ze weten dat er een kans bestaat dat ze van de aarde een onherbergzaam oord maken, begaan misschien niet formeel maar wel moreel een misdaad tegen de menselijkheid. Dat onbetoomd CO2 uitstoten wettelijk is toegestaan en een pijplijn opblazen niet, maakt het eerste niet juist en het tweede verkeerd; het maakt vooral duidelijk hoe dik we in de puree zitten.

Dus zit ik me af te vragen: wat zou ik doen? Als er een moment komt waarop we alleen met explosieven de levens en toekomst van onze kinderen kunnen redden, zou ik dan gewoon doorgaan met mijn leven en er het beste van hopen? Of zou ik leren hoe je een bom maakt?

Iets meer dan een jaar geleden klommen inwoners van de Indiase stad Jalandhar op de daken van hun huizen en zagen daar voor het eerst in tientallen jaren weer de besneeuwde toppen van de Himalaya. Inmiddels is hun land in de greep van een verwoestende coronagolf, maar destijds konden ze heel even genieten van een van de weinige mooie kanten van de pandemie: een lockdown had voor de schoonste luchten in decennia gezorgd. Een paar weken eerder maakten de inwoners van Venetië verrukt foto’s van heldere kanalen vol vissen. Wat een wonder is dit, zei een Italiaanse, ‘het virus heeft iets prachtigs gebracht.’

Ik had er toen geen oog voor, moet ik bekennen. Mijn opa lag op dat moment eenzaam in een verpleeghuis te sterven aan corona, dor hout was hij genoemd; ik was verdrietig, boos en bang. Dus toen journalisten en economen begonnen te schrijven over hoe ze in die klare kanalen en zuivere luchten het begin van iets moois zagen, een nieuwe kans, een omwenteling, sloeg ik de artikelen op om ze later eens te lezen, als alles minder pijn deed.

De plotselinge stilstand van de lockdown, zo las ik in een van die bewaarde stukken, biedt een kans om te kijken hoe de wereld eruit zou zien als we wereldwijd snel zouden reageren op de klimaatcrisis. In Teen Vogue stelde Kandist Mallett zich een getransformeerde samenleving voor, waarin iedereen krijgt wat die nodig heeft en we in balans leven met de aarde. Dat betekent dat we afscheid moeten nemen van het kapitalisme, een verrot systeem waarbij een hele kleine groep mensen zich al veel te lang tot in het absurde mag verrijken ten koste van de natuur, het klimaat, de toekomst en de talloze gewone mensen die ondanks alle overvloed leven in armoede, met schulden, soms zelfs zonder huis of zonder eten. ‘We moeten erkennen dat covid-19 niet het enige virus is dat vernietigd moet worden’, schreef Mallet. ‘We moeten ook de confrontatie met het kapitalisme aangaan en met de wereld die het in stand houdt.’

De coronacrisis geeft ons een kans om kapitalisme anders te doen, schreef ook economiehoogleraar Mariana Mazzucato rond die tijd in The Guardian. Nu draait het systeem compleet om de wens van bedrijven om zoveel mogelijk winst te maken; alles is daaraan ondergeschikt. De overheid is slechts een soort achtervang voor als de vrije markt iets verprutst of te moeilijk vindt. Dat moet veranderen, zei ze. De overheid moet met haar investeringen bedrijven dwingen om te werken in het algemeen belang.

Want het is al veel te vaak zo geweest, voegde ze er aan toe op de website van het World Economic Forum, dat bedrijven zich gedragen als parasieten. In slechte tijden leggen ze zichzelf volgaarne aan de staatstiet, maar in goede tijden geven ze niets terug: geen deel van hun winst, geen echt duurzame of eerlijke bedrijfsvoering. Ze betalen zelfs zo min mogelijk belasting. Deze keer moet het anders, betoogde Mazzucato. De overheid moet niet langer de sukkel (haar woorden) zijn die gewoon maar sloten geld in bedrijven pompt om de economie op haar hoefjes te houden. Wie gered of geholpen wil worden, moet aan voorwaarden voldoen. Voorwaarden waar gewone mensen en de planeet iets aan hebben. Leve het volk, fuck de winst (mijn woorden).

Ik moet denken aan de dikke zak geld die onze regering aan KLM overhandigde, waar qua klimaat enkel een paar voornemens aan vastzaten die milieuorganisaties omschreven als ‘te mager om serieus te nemen’. En aan de beschamende situatie rondom de vaccins, die zijn ontdekt en ontwikkeld met publiek geld, maar waarvan westerse regeringen weigeren om de fabrikanten te dwingen de patenten vrij te geven zodat ook armere landen genoeg vaccin voor hun burgers kunnen maken. Wat de overheden beschermen? Geen mensenlevens, maar kapitalisme. Pfizer, bijvoorbeeld, verwacht dit jaar 4 miljard dollar pure winst te maken op hun vaccin.

‘Een killer virus heeft enorme zwakheden in westerse kapitalistische economieën blootgelegd’, stelt Mazzucato, die we nu moeten fiksen. Dit is het moment waarop we moeten besluiten hoe we uit deze crisis willen komen. Onze leiders staan voor een keuze: gaan ze ons deze shitshow uitmodderen zoals ze ons er ook ingemodderd hebben, of willen ze meer? Kunnen we de crisis gebruiken om de veren van het roofzuchtige kapitalisme af te schudden en een echt groene en rechtvaardige samenleving te bouwen? Kunnen we meer doen dan overleven? Kunnen we verrijzen?

‘De pandemie zet mensen tegen elkaar op’, schreef Daniela Hooghiemstra in haar column. Een intrigerende zin, vond ik, vooral omdat ze de pandemie handelend opvoerde; als iets met een eigen wil, een eigen macht over mensen. Ik proefde er bijna een wetmatigheid in: dat effect heeft deze crisis nou eenmaal op ons.

Natuurlijk zie ik het ook. Op sociale media en in het nieuws staan groepen hard tegenover elkaar. Er is een generatieconflict, waarbij een beetje door maar vooral uit naam van jonge mensen wordt gepleit voor minder coronamaatregelen, want onze kadetjes hebben het psychisch zwaar. Dat vonden ouderen en zieken niet zo’n kek plan, onder het mom van: joe, maar wij willen liever nog niet dood. Waarop weer anderen kwamen mopperen dat veiligheid niet bestaat; wanneer accepteren wij (lees: zij) nou eens dat sterven gewoon bij het leven hoort? Oh, en bijna iedereen was boos op de dikke mensen die dadelijk al het vaccin krijgen: vetzakken die een leven lang friet hebben gevroten en nu worden beloond voor slecht gedrag.

Maar is dit wie we zijn? Is dit wat een pandemie bijna onherroepelijk met ons doet? Ik vraag het me af. Het nieuws is immers geen afspiegeling van de dagelijkse realiteit; het meldt vooral conflict en ophef. En Twitter is van alles, maar ook een open riool waar klapharken voor de lol hun vuigste mening inkakken, en dus niet de echte wereld.

Ik moest denken aan het boek A paradise built in hell van Rebecca Solnit, waarin ze betoogt dat veruit de meeste mensen op een ramp of grote crisis reageren met altruïsme en solidariteit. Ze helpen geliefden, buren, vreemden. Ze vertelt over een grote aardbeving in San Francisco: de stroom viel uit, er waren naschokken, maar mensen kookten op straat hun ontdooiende vriezer leeg, voor zichzelf en wie het nodig had. We hebben geen woord voor het gevoel van dat moment, schrijft ze, waarin ‘het prachtige is gewikkeld in het verschrikkelijke, vreugde in smart, moed in angst.’ Maar het bestaat wel.

Ik herinner me dit van de eerste lockdown. Wie in zelfisolatie moest, kon via #coronahulp iemand vinden die boodschappen ging doen. Naaisters maakten mondmaskers en gaven die gratis weg aan mensen die weinig te makken hadden. En, zoals Solnit opmerkte in een Guardian-essay: thuisblijven is ook een solidaire daad. Het is een vorm van onzelfzuchtige gulheid om je contacten te beperken: je gunt anderen er betere overlevingskansen mee.

De grootste vijand van deze vreemde maar positieve droefblijdschap is misschien wel het neoliberale idee van ‘het nieuwe normaal’. Clarice Gargard schreef erover: ‘We zitten al bijna een jaar in ongekende crisis, maar toch lijken we als vanouds te moeten functioneren.’ Bazen, opdrachtgevers en leraren verwachten dat wij en onze kinderen presteren alsof er weinig meer aan de hand is. Eendracht is ingeruild voor eenzame stress aan je keukentafel.

Wat rest is de spanning; smart zonder vreugde. Het duurt lang. Het is zwaar. Je kinderen lachen minder. Zelfisolatie is inmiddels bijna ondraaglijk. Iedereen heeft een soort vooruitgeworpen heimwee naar het einde van pandemie.

Maar tegelijkertijd zijn we dezelfde mensen als tijdens de eerste lockdown. De meeste initiatieven van toen bestaan nog. Mensen doen nog steeds boodschappen voor kwetsbaren. Helpen gezinnen die nieuw zijn in Nederland met thuisonderwijs. Doen buiten bewegingsoefeningen met ouderen. Zijn een maatje voor wie teveel alleen is.

Een van de akeliger gevolgen van leven in een neoliberale maatschappij is dat collectieve problemen tot individueel issue worden gemaakt; eigen verantwoordelijkheid, iets dat je zelf moet oplossen, ook al is dat helemaal niet mogelijk. Dit gebeurt ook nu: veel mensen worstelen zich solo de pandemie door, en als dat logischerwijs niet superpuik gaat en de frustratie oploopt, nemen ze anderen de maat. Maar we moeten ons niet tegen elkaar laten uitspelen. Jong of oud, ziek of gezond, we hebben een gedeeld belang bij beter beleid: meer testen, grondiger indammen, sneller de kwetsbaren vaccineren.

Beliefs matter, schrijft Solnit. En dit is wat ik geloof: er is meer wat ons bindt dan wat ons scheidt. Er zijn meer helpers dan relschoppers, er is meer hoop dan conflict. We zijn goede mensen. We zijn taai en gul en we geven om elkaar. En op een dag, snel al, zullen we tegen elkaar zeggen: het is voorbij. Het was moeilijk, maar we zijn er nog. En dat hebben we samen gedaan.